Boynum Kıldan İnce / Güncel Sanatta Belgesel Pratikleri

Bir ikilemle karşı karşıyayız. Bir yandan, belgesel niteliği taşıyan çalışmalara büyük anlamlar yüklüyor ve tek yönlü bilgi akışı talep ediyoruz. Diğer yandan ise, arşivlerin ve belgelerin gerçekliğine duyduğumuz güven giderek azalıyor. Buna bağlı olarak, yazılı metinlerin ya da fotoğrafların hangi koşullarda tarihi belge özelliği kazandığı tartışma konusu. Yazılı ya da görsel dökümanlara belgesel değer biçme yetkisi kime ait? Arşiv oluşturmak ne anlama geliyor? Tarih nasıl yazılıyor? Bu sorulara aranan cevaplar 1990’ların başından itibaren güncel sanat üretiminde sıkça yer bulmaya başladı. Lübnan asıllı sanatçı Walid Raad ve Atlas Grubu’nun My Neck is Thinner than A Hair: Engines (Boynum Kıldan İnce: Motorlar) yerleştirmesi (1996-2004) de bu sorular etrafında şekilleniyor.

Boynum Kıldan İnce: Motorlar, 1975-1991 yılları arasındaki Lübnan iç savaşında bombayla patlatılan araçları gösteren yüz adet siyah beyaz fotoğraftan oluşuyor. Fotoğraflar patlatılan araçlardan geriye kalan tek parça olan motorları ve bunları çevreleyen merak dolu bakışları izleyiciye aktarmakta. Bu çalışma, Walid Raad tarafından 1999′da kurulan Atlas Grubu’nun Lübnan iç savaşının ekonomik, siyasi, sosyolojik ve ruhsal sonuçları üzerine halen sürdürdüğü araştırmasının bir parçası.

Çalışmanın arşivsel dürtüsünün altını çizmekte fayda var. Yerleştirmede her fotoğraf, patlamaların yeri ve tarihine dair el yazısı bilgiler sunan arka yüzü ile beraber gösteriliyor. Akla gelen ilk soru şu: Fotoğrafları ‘okumak’ için yazılı tamamlayıcı bilgiye ihtiyaç var mı? Açıklayıcı kısa bir metin veya referans verilen başka bir kaynak olmadan fotoğraf ‘yeterli’ bir belge olarak görülebilir mi? Fotoğrafın görsellik boyutunun, belgesel dökümanları kuvvetlendirdiği yadsınamaz bir gerçek. Ancak fotoğraflar nerede üretildiğine ve neyi resmettiğine dair verilen bilgiler ile tarihsel bir anlam kazanıyor. Bu sorulara verilen cevapları hangi otoritenin onayladığı da bir o kadar önemli. Başka bir deyişle fotoğraf meşru bir belge olabilmek için ‘tamamlanmaya’ muhtaç.

Yerleştirmedeki fotoğrafların duvardaki tanıtıcı yazıyla beraber sunulduğunun altını çizmemiz lazım. Bu metin, projenin arşivsel önermesini açıkça ortaya koymakta. Bu noktada ise sunulan belgeleri meşru bir arşiv olarak gösteren otoriteye, Atlas Grubu’na daha yakından bakmamız gerekiyor. Çalışmalarına 1976’da eyrut’ta başladığı söylenen grup, Raad’ın inisiyatifinde şekillenen kurgusal bir oluşum. Grubun kurgusal oluşu birbirinden bağımsız düşünülemeyecek olan arşiv ve yaratıcısının ilişkisini sorguluyor.

Şüphesiz ki arşivler belli bir otoritenin onayından geçmiş çok sayıda belgeyi bir arada sunarak tarihin yazılmasında ve gerçekliğin yaratılmasına önemli rol oynamakta. Boynum Kıldan İnce: Motorlar yerleştirmesinde de yüz adet fotoğraf kullanılıyor. Bu, kurgusal olsa dahi, arşivin meşruiyetinin hem nitelik hem nicelik üzerinden belirlendiğine işaret etmekte. Bu yüzden Atlas Grubu ve Raad’ın yerleştirmesi niceliğin, yaşanan tarihle tutarlılığından emin olamadığımız bir arşivin dahi inandırıcılığını nasıl artırdığına örnek olarak gösterilebilir.

Belgelerin gerçekliğini bulandıran Boynum Kıldan İnce: Motorlar’ın “performatif bir eleştiri” önerdiğini de söyleyebiliriz. İlk aşamada, fotoğraflar, açıklamalar ve tanıtım yazısından ibaret gözüken yerleştirme, projenin oluşum mekanizması sorgulandığında eleştirel bir yaklaşımı mümkün kılıyor. Başka bir deyişle izleyici fotoğrafları meşrulaştıran metni görsellerden ayırdığı noktada, Raad’ın çalışmasının arşiv olmaya dair iddiası çözülmeye başlıyor. Eleştirinin performatif olarak oluşması, işin ne şekilde sergilendiğine değil nasıl tecrübe edildiğine bağlı.

Boynum Kıldan İnce: Motorlar’ın, kamera önünde olanları aktaran bir araştırma projesinden ibaret olmadığı ortada. Kurgu ve gerçeği birbirine karıştıran çalışmanın, Lübnan’ın son dönem tarihini sorguladığı rahatlıkla söylenebilir. Tarih, sürekli yeniden üretilen ulus-devlet söylemi ve bunun otorite olarak gösterdiği kurumlar tarafından yazılıyor ve belgeleniyorsa, kişisel ve toplumsal hafızaları kurcalamak geçmişi anlamak için ne önerebilir? Yazılan tarihin karşısında kişisel irademiz ne kadar kuvvetli? Raad’ın çalışması bu soruların altını tekrar tekrar çiziyor.

Walid Raad, Bimeras Kültür Vakfı’nın düzenlediği iDANS Uluslararası Çağdaş Dans ve Performans Festivali kapsamında İstanbul’da ilk kez canlı olarak izleyicisyle buluşacak. My Neck is Thinner than a Hair: A History of the Car Bomb in the 1975-1991 Lebenase Wars _Vol 1 adlı prezantasyonuyla Özge Ersoy’un yukarıda değindiği soruların benzerini irdeleyecek; belge, arşiv, tarih yazımı ve “tanıklığı” sorgulacak. 1975-1991 tarihleri arasında Lübnan savaşlarında kullanılan arabalı bombaların etrafında cereyan eden olayları Atlas Grubu ile birlikte yürüttüğü “arşiv” çalışmasının bulguları eşliğinde paylaşacak ve prezantasyonun sonunda izleyicilerin sorularını yanıtlayacak.Sunum İngilizcedir. Türkçeye simultane tercüme yapılacaktır.